زیستن
به روایت آکیراکوروساوا
Akira Kurosawa 1998 ـ 1910
نوشتن
در باره آکیرا کوراساوا آسان نیست،چرا که او بدون شک در گروه معدود فیلمسازان مولف
جای دارد که تاثیری به سزا در کشف و به کار گیری توانائی های ناشناخته این هنر نو
پا و خلق آثار با ارزش هنری داشته اند. در مورد او به عنوان کارگردان سینما کتابها
و مقاله های بسیاری نوشته شده است*. این نوشته جستجوی خود را بر روی یافتن پاسخ
کوروساوا به پرسشی متمرکز میکند که او در فیلم زیستن مطرح میکند."زندگی
چیست؟"
سال
1952 میلادی آکیرا کوروساوا(از این به بعد کوروساوا) فیلم زیستن را ساخت در آن سال او 42 سال داشت،
مقطعی از زندگی که جوانی پشت سر گذاشته شده است ولی پیری هنوز گریبان انسان را
نگرفته است، به زبان دیگر میان سالی و پرسشی بنیادی: زندگی چیست؟آقای
"واتانابه" که سی سال است رئیس بخش خدمات عمومی در شهرداری است هر روز
بر سر کارش حاضر میشود در محاصره انبوه پرونده
هائی که بر روی میزش و اطرافش قرار دارند می نشیند و هم چون یک ماشین، نامه
ها را میخواند و مهر می زند.او یک کارمند وظیفه شناس است که همیشه بر سر کار خود
حاضر میشود.پسرش به همراه عروسش در خانه او زندگی میکنند برنامه او برای زندگی این
است که تا آخرین روز کاری اش قبل از بازنشستگی انجام وظیفه کند تا پس از آن با
حقوق بازنشستگی و پس اندازی که دارد به یک زندگی آرام و آسوده ادامه دهد. این آرزو
زمانی که در می یابد به سرطان معده مبتلا است و تنها چند ماهی از زندگی اش باقی مانده
است نقش بر آب می شود. زندگی به یکباره برای او به کابوسی وحشتناک تغییر شکل می
دهد. کوروساوا گفته است که: "گاهی از اوقات برایم پیش می آید که در باره مرگ
فکر میکنم و، سپس از تصور این همه کار انجام نشده، وحشت میکنم. من خیلی کم زندگی
کرده ام... زیستن بیان این احساس است"(آکیرا کوروساوا ص/191). در
"زیستن" پرسش اصلی فیلم چگونه زندگی کردن است و اینکه زندگی چیست.در
تلاش برای یافتن پاسخی به این پرسش کوروساوا شخصیت اصلی فیلم را بی رحمانه با به
کار بردن تشبیهاتی همانند " او اصلا زنده نیست" و یا "او زندگی نمی
کند وقت را می کشد" و دادن لقب مومیائی به او و اینکه تنها به فکر حفظ جایگاه
خود است مورد سرزنش قرار می دهد.این موجود مومیائی، این مرده متحرک با آگاه شدن از
اینکه مدت کوتاهی از زندگی اش باقی مانده است دچار هراس میشود.حضور در پست ریاست
برایش بی معنی می شود،پس اندازش را که قرار بود زندگی آسوده ای در زمان بازنشستگی
برایش تامین کند وحالا دیگر برایش ارزشی ندارد به تمامی از بانک بیرون می کشد.
برای تسکین دردهایش به الکل پناه میبرد.با آشنائی با مرد جوانی در یک میخانه و
بازگشائی رنج خود برای او به زندگی شبانه و خوش گذرانی های مردم راه پیدا میکند بی
آنکه تمامی اینها هراس او را التیام دهد.غیبت بی دلیل او بر سر کار حدس و گمانهای
مختلفی در بین کارمندان بخش شایع میکند.دختر جوانی که کارمند آن بخش است برای
تائید استعفای خود احتیاج به مهر رئیس دارد و به طور اتفاقی در خیابان با او
برخورد میکند. تصمیم دختر برای استعفاء از
کار در شهرداری به این دلیل که برایش اتلاف وقت است او را تحت تاثیر قرار می دهد
اما راه حلی در مقابل او نمی گذارد. در این دوره سر گردانی به ناگاه به یاد می
آورد زنانی را که با مراجعه به بخش او از آلودگی محیط اطراف محله ای که در آن
زندگی میکنند شکایت داشتند و خواهان این بودند که شهرداری باید برای سلامت بچه های
آنها محوطه ای را که محل آلودگی است به فضای سبز تبدیل کند. درخواستی که در سیستم
بوروکراتیک شهرداری به نتیجه ای نرسید. به انجام رساندن خواست آن زنان انگیزه کار
کردن را در او زنده میکند اما نه به شیوه سابق، که با جدیت و تلاشی پی گیر تا
خواست آن زنان را از هزار توی اداری و کاغذ بازی به ثمر برساند. داشتن هدف به
زندگی او معنی می دهد و شوق بر آورده کردن آرزوی آن زنان به او نیرو می دهد که رنج
بیماری را تحمل کند.هدفمند زندگی کردن از مرد خموده ای که هر روز وقت را در پشت
میز ریاست می کشت انسانی می سازد که با شوق و شعف دل به کار میدهد، به جای نشستن
پشت میز از اداره بیرون می زند تا بر روند کار نظاره کند. هر چند در این فیلم
کوروساوا تائید می کند که داشتن هدف به زندگی ما معنی میدهد و آنجا که هدف را در
رابطه ای اجتماعی وساختن محیطی بهتر برای زندگی دیگران انتخاب کنیم زندگی معنای
دیگری به غیر از حفظ موقعیت و مقام شخصی می یابد و یاری به دیگران ما را یاری می
دهد که احساس زنده بودن کنیم، اما این پاسخ او را قانع نمی کند و این پرسش که زندگی
چیست از ذهن او رخت بر نمی بندد. پرسشی که در فیلمهای دیگر او تکرار می شود که با
نگاه به چند فیلم او تکرار این پرسش را بر رسی میکنیم.
دو
سال بعد پرسش را به گونه ای دیگر در هفت سامورائی به روی پرده می آورد.سامورائی
هائی که او انتخاب می کند، یک گروه بزن بهادر نیستند که هم چون قهرمان هائی فرا
انسانی و به خاطر جوان مردی به یاری روستائیان درمانده بروند تا آنها را از شر
راهزنان بی رحم نجات دهند.در روند سازماندهی دهقانان برای دفاع از روستا در برابر
راهزنان به تدریج جنبه های پنهان شخصیت سامورائی ها عیان میشود. آنها یک گروه همگن
و فاقد انگیزه های شخصی نیستند.هر یک از آنها درک شخصی خود را از سامورائی بودن
دارند.اگر چه در ظاهر همگی شمشیر سامورائی حمل میکنند ولی هر یک به شیوه خود این
شمشیر را به کار می گیرد، شیوه ای که نمایانگر شخصیت هر یک از آنها است. سامورائی
مرد عمل است،زیستن او با جنگیدن معنی پیدا میکند در مقابل آنها دهقانان هر چند
محافظه کار، شکاک و پنهان کار هستند ولی برای زیستن و کار نیاز به امنیت دارند.
برای کشت وداشت و برداشت، داشتن امنیت برای دهقانان ضروری است تا آنجا که حاضرند
این امنیت را از راهزنان گدائی کنند و با دادن جزیه به آنها زندگی خود را نجات
دهند. وابستگی دهقان به زمین شجاعت را از او می گیرد و سامورائی فارغ از این
وابستگی مسافر رهگذری است که چند صباحی رحل اقامت در روستا می افکند شمیرش را در
نبرد می آزماید و پس از انجام ماموریت،آنها که زنده مانده اند راهی دیار دیگری می
شوند. اما برای سامورائی جوان دلبستگی به دختر زیبائی در روستا میتواند او را پای
بند زندگی روستائی کند. تنها وابستگی به زمین نیست که دام ره میشود، دلبستگی به
دیگری نیز می تواند سامورائی را زمین گیر کند.جمله پایانی فیلم اعتراف به شکست انسان
در برابر یافتن پاسخی جهان شمول برای زیستن است.آلدو تاسونه به زیبائی این شکست را
این چنین تفسیر می کند " کامبه ئی،شیشیروجی و کاتسو شیرو، بی حرکت و خاموش،
این نمایش را مدت زیادی نظاره می کنند. در پشت آنها تپه/قبرستان کوچکی قرار
دارد،جائی که تل خاکی چهار دوست کشته شده شان را در بر می گیرد. کابه ئی ناگهان
زمزمه میکند: "ما باز هم باختیم". دوستانش شگفت زده او را نگاه می کنند.
کامبه ئی ضمن برگشتن به طرف تپه/قبرستان، به تلخی نتیجه گیری
میکند:"برنده،روستائیان هستند،نه ما..."(ص 230)
کوروساوا
که قبلا بر مبنای رمان ابله از داستایفسکی علاقه خود را به ادبیات کلایسک و
توانائی خود را در ارائه نسخه ای ژاپنی از یک اثر کلاسیک به نمایش گذاشته است در
سال 1957 با انتخاب مکبث نشان میدهد که مرزهای جغرافیائی مرزهای خصایل مشترک
انسانی را تعیین نمی کند. او با ارائه نسخه ای ژاپنی از مکبث با وفاداری به اصل
نمایشنامه و تغییری اندک در آن سریر خون را می سازد. در سریر خون با سرداری روبرو
میشویم که شهامت انتخاب ندارد. او اگر چه سرداری است شجاع و جنگجوئی بی نظیر اما
مردی است سست اراده در برابر وسوسه قدرتمند جلوس بر تخت پادشاهی. وسوسه ای که در
ناخود آگاه او حضوری بی بدیل دارد تا با اولین تلنگری که بر شیشه عمر این وسوسه
وارد میشود بشکند و غول جاه طلبی آزاد شود. این تلنگر را همسر او (لیدی مکبث در
نمایشنامه اصلی) به شیشه عمر جاه طلبی پنهان وی وارد می کند تا دیوی از شیشه برون
آید که شبانگاه شمشیر خود را به خون ولی نعمتی که به او اعتماد کرده است بیا لاید.
سرداری که سریر قدرت خود را شکست ناپذیر می داند چرا که جادوگران به او ضمانت داده
اند که تا زمانی که جنگل به حرکت در نیاید قدرت او پا بر جاست. قدرت او را دچار
جنون می کند و شاید درست تر باشد بگوئیم قدرت جنون او را نمایان می کند. زیستن
برای تکیه زدن بر سریر قدرت تا بتوان دستان خود را تا مرفق در خون دیگران فرو
کرد.آیا این زیستن شایسته انسان است؟ بدون شک نه، جنون و قدرت همزاد یک دیگرند و
ثمره ای به غیر از مرگ و نابودی به ارمغان نمی آورند. اگر قدرت و حکومت بر دیگران
موضوع مرکزی در سریر خون است، خدمت به رانده شدگان جامعه انتخاب پزشک در درمانگاه
ریش قرمز است. پزشکی که می داند چه می خواهد و انتخاب کرده است که جانب دار باشد.
او به جاه و مقام پشت کرده است تا درمانگر مستمندانی باشد که توانائی پرداخت هزینه
های درمان را ندارند. در ریش قرمز بر روی مساله انتخاب فرد برای نوع زندگی خود و
آزادی او در انتخاب راه خود تکیه ویژه ای میشود.انتخابی که در آسمان رخ نمی دهد
بلکه بر روی زمین در کنار دیگران و زندگی با دیگران صورت می گیرد. در کنش متقابل
با انسانهای دیگر است که امکانهای مختلفی را در برابر خود می یابیم و از میان آنها
انتخاب می کنیم به کدام راه برویم و آن چنان زندگی کنیم که فکر میکنیم برای ما
بهترین است.انتخاب ما به این معنی نیست که بهترین راه ممکن را انتخاب کرده ایم،
ولی نمایانگر تعریف ما از زندگی است.
ریش قرمز در سال 1965 ساخته شده است و پس از آن وقفه ای در زندگی هنری کوروساوا پیش می آید که پرداختن به آن از موضوع این نوشته خارج است. شش سال بعد از ریش قرمز "دُداسکادن" را خلق میکند، اولین تجربه اودربه کارگیری فیلمبرداری رنگی.شاید بتوان دُداسکادن را جمع بندی او برای یافتن پاسخی برای پرسش آغازین که زندگی چیست دانست. در این فیلم گذشته را رها می کند و به ژاپن در زمان حال می نگرد. ژاپن معاصر، ژاپن پیشرفتهای صنعتی و زندگی در شهر های مدرن.در این جهان مدرن او طرد شدگان این جامعه را بر می گزیند. نو جوانی که در دنیای تخیلی خود زندگی میکند هر روز واگن تراموای خیالی خود را سوار میشود و مسیر کاری خود را در زاغه نشینی که محل سکونت حاشیه نشینان جامعه است طی می کند. در این فیلم از سامورائی خبری نیست و نجات دهنده ای نیز نمی آید، چرا که کسی به فکر نجات خود نیست.ساکنین این زاغه نشین از زندگی خود شکایتی ندارند. اگر در ریش قرمز همدلی و همدردی بین انسانها وجود دارد در دُداسکادن هر کس تنها به فکر خود و زندگی خویش است،بی تفاوتی به رنج دیگری امری پذیرفته است.شخصیت اصلی فیلم رابطه ای با دنیای واقعی ندارد و در عالم خیالی خود زندگی بی دغدغه ای را سپری میکند. هر یک از ساکنان این حلبی آباد زندگی را آن چنان که عادت دارند سپری می کنند، زندگی یک عادت است. هیچ کس در این محله آرزوئی ندارد، جمعی است اتفاقی از آدمهائی که دیگر هیچ آرزوئی ندارند و هیچ هدفی را دنبال نمی کنند و هر یک ویژگیهای شخصیتی خود را دارند. تنها کسی که در این جمع آرزوهائی دارد گدای دیوانه ای است که همراه پسر خرد سالش در اتاقک پوسیده یک ماشین زندگی میکند و آن پسر خردسال شبها با جمع آوری ته مانده غذاهای کافه ها مسئول تامین خوراک خود و پدرش است. پدر در خیالبافی های خود هر شب برای پسرش از طرح خانه ای رویائی که قرار است بسازد می گوید. خانه ای رویائی بر روی تپه ای سبز، ایوانی بزرگ که پسرش به راحتی در آن بازی کند و استخری برای شنا.در همسایگی اومرد نابینائی زندگی میکند که نمیتواند همسرش را ببخشد و خشم خود را با سکوتی مرگبار بر سر زن نادم فرود می آورد.کمی آن طرف تر پینه دوزی زندگی میکند با چندین فرزند که همه می دانند پدر این فرزندان مردان دیگری هستند ولی مرد اهمیتی به این مساله نمی دهد و بچه ها را صمیمانه دوست دارد. در این زاغه نشین پیرمرد صنعتگری زندگی میکند که وقتی شبانه دزد به خانه اش می آید و جعبه ابزار او را میخواهد با خود ببرد،همچنان که در بستر خوابیده است به دزد می گوید آن را نبر چون جعبه ابزار من است و بعد با دادن پول به دزد از او می خواهد که دوباره هم بیاید ولی بهتر است بار دیگر از در وارد شود نه از پنجره.کوروساوا با به تصویر کشیدن ساکنین این حلبی آباد رنگین کمانی از شکلهای مختلف انسان بودن را بر پرده می آورد بی آنکه در هیچ موردی دست به قضاوت بزند. دُداسکادن فیلم تلخی است، شاید نمایانگر تلخکامی کوراساوا از جامعه مدرن باشد.او که در "زیستن" یافتن معنی برای زندگی را در داشتن هدف و یاری به دیگران می بیند در دُداسکادن تسلیم شرایط شده است و زنده بودن بی هیچ هدف مشخصی را نیز نوعی انتخاب برای زیستن می داند. می توان همانند آن مرد الکلی سر بار دیگران بود و آن را حق طبیعی خود دانست.او که در ریش قرمز هم چون معلم اخلاق انسان را فرا می خواند تا کینه به دل نگیرد و بزرگوار باشد و ناروائی دیگران را ببخشد و به ما غیر مستقیم می گوید لذتی که در عفو هست در انتقام نیست، در دُداسکادن می پذیرد که نبخشیدن وکینه به دل گرفتن نیز می تواند انتخاب هر کسی باشد. کوروساوا در اولین تجربه خود با فیلم رنگی، رنگ را به خدمت می گیرد تا رنگین کمانی از انسان بودن را با رنگهای متنوع آن بر پرده سینما نقاشی کند و در این کار موفق شده است.
چهار سال پس از دُداسکادن تلخکامی
او جای خود را به ستایش زندگی و تلاش بی وقفه انسان در مبارزه با طبیعت و از سوئی
دیگر یگانگی و احترام به طبیعت در "درسواوزالا" میدهد."گوئر
آسیموف،سینماگر روس طی سفری در 1972 به توکیو،از کوروساوا پرسید:"چرا نزد ما
فیلم نمی سازی؟" عدم موفقیت دُد اسکادن،تحریم تهیه کنندگان و بیماری، فیلمساز
را محکوم به سکوت کرده بود. تضمینهای اطمینان بخش تهیه کنندگان روس که اختیار کامل
را به او واگذار کرده بودند و آشنائی عمیقش به فرهنگ آن سرزمین به کوروساوا اجازه
داد تا به بد گمانی غریزی اش نسبت به تولیدات مشترک با کشور های خارجی که بیش از
اندازه خطرناک هستند و چندان ثمری هم ندارند،فائق بیاید.هنگامی که کوروساوا موضوع
فیلم را به روسها اعلام کرد،از حیرت و تحسین آنها شگفت زده شد"(ص 354)
25
سال پس از ساختن فیلمی بر مبنای ابله داستایفسکی با انتخاب "درسواوزالا"
رمانی از ولادیمیر آرسنی یف روایت دیگری از زیستن را به تصویر می کشد که بیانگر
زندگی انسان در طبیعت و همراه با طبیعت است. روایت زندگی انسانی که ازطمع،حسادت،
کینه و نفرت عاری است و با احترامی قلبی به طبیعت، سهم خود را برای زندگی کردن از
طبیعت بر می گیرد. مردی که به هنگام ترک پناه گاه برای کسانی که شاید روزی گذارشان
به آنجا بیفتد آذوقه می گذارد تا اگر گرفتار سرما و توفان شدند از گرسنگی تلف
نشوند.مردی که رمز و راز زبان طبیعت را می شناسد و هشدارهای طبیعت را با تواضع می پذیرد.
مردی که بی آنکه مدرسه رفته باشد در روند زندگی آموخته است که تنها یاور او
انسانهای دیگر هستند و تنها به این دلیل که انسان هستیم باید یاور یک دیگر باشیم.
برای زیستن در طبیعت و همراه با طبیعت به یاری یک دیگر نیازمندیم.مردمانی که بی
هیچ چشم داشتی مردان خسته را غذا می دهند بی آنکه آنها را بشناسند. هر چند
راهزنانی هم هستند که تحمل آسایش دیگران را ندارند و هر از گاهی با شبیخون زدن به
جان و مال دیگران آسایش را از آنها سلب می کنند.درسواوزالا در زمانی زندگی میکند
که شهر نشینی رو به رشد است و برای گسترش شهر ها درختها را قطع می کنند. او که نمی
تواند خود را با زندگی در شهر تطبیق دهد با جسمی رو به ضعف به طبیعت بر میگردد بی
آنکه بداند که تفنگ جدیدی که هدیه گرفته است تا او را نجات دهد دزدان را به کشتنش
ترغیب میکند. در درسواوزالا اثری از نا امیدی وتسلیم در برابر سرنوشت نیست،نگاه
تلخی که در دُداسکادن به زندگی وجود دارد در درسواوزالا دیده نمی شود. اما
از رویا پردازی نیز در آن نیز اثری دیده نمی شود. هر چند کوروساوا شخصیت
درسواوزالا را می ستاید ولی به این واقعیت نیز که نمیتوان مانع پیشرفت صنعت و شهر
نشینی شد هم اعتراف میکند.انسان با کار خود همواره محیط زندگی خود را تغییر داده
است و همواره ناچار بوده است زیستن خود را با محیطی که خود ساخته است سازگار کند،
اما سازگار شدن با شرایط جدید همواره نیاز به پاسخی مناسب به این پرسش دیرینه دارد
که "زندگی چیست"؟ پرسشی که کوروساوا پاسخی برای آن ندارد ولی بر یک نکته
تاکید دارد و آن اینکه انسان حق انتخاب دارد.میتوان در پشت میز ریاست وقت را کشت و
به تدریج تبدیل به یک مومیائی شد یا اینکه انتخاب را به دست جاه طلبی های پنهان
خود داد و اسیر جنون سلطه بر دیگران شد و یا دل در گروی خدمت به طرد شدگان و
محرومان گذاشت و معنی زندگی را در یاری به دیگران یافت و یا تسلیم شرایط شد و در
حاشیه جامعه روز را به شب رساند بی هیچ هدف و آرزوئی ولی میتوان دل به کار بست و
در طبیعت و همراه با طبیعت فارغ از دلبستگی به اشیاء آزاد زندگی کرد.
*نقل قولها در این نوشته از
کتاب" آکیرا کوروساوا،آلدو تاسونه ترجمه نادر تکمیل همایون انتشارات زرین
پائیز1372 " است.
لینک مقاله در زمانه: https://www.radiozamaneh.com/669502
به دنبال فیلمهای کوروساوا با
زیر نویس فارسی و یا دوبله آنها به فارسی در اینترنت جستجو کردم که چند نمونه
سانسور شده یافتم. به ویژه دُداسکادن که دیگر نمیتوان به آن نام سانسور نهاد، چرا
که فیلم را سلاخی کرده اند که دیگر نمی توان آن را اثری از کوروساوا نامید. فیلم
درسواوزالا با زیر نویس انگلیسی بدون سانسور در یوتیوب در دسترس است.
